Dierenwelzijn onder water
Vissen zijn gewervelde dieren, net als mensen, honden, kippen en koeien, met een goed ontwikkeld zenuwstelsel. Bij sommige soorten zijn er hersendelen aangetoond die analoog zijn aan wat bij ons pijn en angst reguleert.
Stel je voor dat een koe zou worden gevangen op een dieronvriendelijke manier zoals met haast elke vis gebeurt. Stel je voor dat een kip op ijs wordt gegooid tot ze, na een lijdensweg die meerdere uren duurt, sterft door vrieskou of verstikking. De wereld zou op z’n kop staan! Vissen vertonen ook duidelijke reacties op negatieve prikkels. Deze dieren verdienen het allerminst om de huidige standaard dodingmethoden te ondergaan. Dat ze niet kunnen schreeuwen of huilen mag geen argument zijn om zomaar elke gruwelmethode toe te passen.
Vissenwelzijn is een nog vaak onuitgesproken begrip, maar het is duidelijk dat vissen het respect waard zijn dat ook de dieren uit de vleesindustrie genieten.
Gewervelde dieren
Vissen zijn gewervelde dieren, ‘vertebraten‘, met hersenen en een goed ontwikkeld centraal en perifeer zenuwstelsel. Wie heeft ooit het idee doen ontstaan dat vissen geen pijn zouden voelen? Ze worden op de meest dieronvriendelijke manieren gevangen in zee, waarna ze hardhandig op het dek van een vissersboot worden gesmeten. Dan worden ze op ijs gegooid, waar het uren duurt vooraleer ze sterven door vrieskou of aan zuurstofgebrek (dus verstikking). Het onderkoelen van de Afrikaanse meerval bij bewustzijn, bijvoorbeeld, leidt tot enorme stresssituaties: er is sprake van een extreem hoge hartslag (tussen de 294 en 311 slagen per minuut) en er kunnen spierkrampen voorkomen gedurende 4,7 minuten. Volgens het wetenschappelijke rapport over vissenwelzijn Worse things happen at sea: the welfare of wild-caught fish (2010) hebben vissen tussen 55 en 250 minuten nodig om bewusteloos te raken. Wat vissen ervaren in die 55 à 250 minuten durende lijdensweg is een van de hamvragen in het huidige wetenschappelijke onderzoek naar het welzijn van vissen, naast de ontwikkeling van minder wrede dodingmethoden.
Dierenwelzijn op je bord?
Het vleesmatigingsdebat is reeds enkele jaren aan de gang, met succes. Steeds meer mensen beseffen de ecologische impact van de vleesindustrie. Tal van initiatieven worden genomen om de bevolking ad rem te houden: media focussen eens te meer op deze materie, campagnes van bijvoorbeeld EVA vzw, de Belgische organisatie die informeert over vegetarisme en veganisme, zijn een groot succes en vedetten als Paul McCartney en Rajendra Pachauri (van het IPCC) trachten ook de ontkenners ervan te overtuigen af te zien van het dagelijks consumeren van vlees, of over te gaan naar aanzienlijk kleinere porties.
Tegenwoordig is voedsel meer geworden dan hetgeen op je bord ligt alleen. We spreken over een totaalconcept, met inbegrip van ethische, milieu- en welzijnsaspecten. Als we het hebben over dieren op het land, vindt iedereen dat niet meer dan normaal. Voor vissen ligt dat helaas anders. Er werd tot nog toe veel minder onderzoek verricht naar het welzijn van vissen dan naar dat van hogere vertebraten. Onder druk van beschermings- en andere organisaties komt daar de laatste jaren stilaan verandering in. Dit kan alleen maar ten goede komen aan de vissen in het algemeen.
Neuroanatomie: enkele basics
Om het hele plaatje te begrijpen hebben we enige kennis nodig van de neuroanatomie van vissen. Als vertebraten hebben zoogdieren, vogels en vissen dezelfde algemene hersenstructuur. Vissen hebben dus evengoed voorhersenen, middenhersenen en achterhersenen. De vissenhersenen verschillen erin kleiner te zijn ten opzichte van de lichaamsgrootte en structureel minder complex te zijn.
Bij zoogdieren bestaat een deel van de hersenschors uit zes lagen, de neocortex. Evolutionair gezien is het ook het nieuwste deel van de cortex (Grieks: neos = nieuw). De neocortex is betrokken bij de hogere functies, zoals zintuiglijke waarneming en bewuste bewegingen.
Net omdat vissen deze neocortex niet bezitten, wordt vaak gedacht dat zij daarom geen pijn kunnen waarnemen. Dit wordt echter tegengesproken door het Panel on Animal Health and Welfare. Eén hersenfunctie kan worden bediend door verschillende structuren in verschillende dierengroepen. Zo verschillen vogels en zoogdieren in het verwerken van visuele prikkels. Bij zoogdieren gebeurt dat in de hersenschors; vogels hebben daarvoor het tectum opticum in de middenhersenen. Een ander voorbeeld: de hersenen van dolfijnen, geen onaardige dieren wat intelligentie betreft, werken op een fundamenteel andere manier dan die van primaten. Beiden hebben nochtans enorme cognitieve mogelijkheden.
Analogie
Het is dus best mogelijk dat delen van de vissenhersenen zich hebben ontwikkeld tot ‘functionele analogen‘ van die structuren die bij hogere gewervelde dieren pijn en angst regelen. Hoewel ze evolutief gezien verschillend zijn ontstaan, oefenen analoge organen dezelfde functie uit. Zulke structuren zijn reeds waargenomen. Zo worden bepaalde hersengebieden bij regenboogforellen en goudvissen geactiveerd na schadelijke prikkels zoals een speldenprik. Andere recente studies hebben structuren in de voorhersenen bij beenvissen (Teleostei) geïdentificeerd die dezelfde functie hebben als de amygdala en de hippocampus bij zoogdieren, twee essentiële organen met betrekking tot emoties, angst en opslag van kennis.
Nog zo’n belangrijke hersenstructuur is de thalamus. Zelfs als de hele hersenschors werd beschadigd, nooit zal het gehele bewustzijn verloren zijn. Dat gebeurt alleen als de thalamus beschadigd is. Deze hersenkern ontvangt de informatie van de zintuigen en stuurt deze door naar de hersenschors; het fungeert als belangrijk knooppunt. De thalamus is een, evolutief gezien, heel oude structuur die álle gewervelde dieren bezitten, vissen ook: vissen zijn zich dus wel degelijk bewust van wat er met hen gebeurt.
Bewuste pijn?
Het verhaal is niet ten einde. We weten meer niet dan wel over pijnervaring bij vissen. Sommige onderzoekers zijn erg kritisch over eerder verschenen publicaties omtrent dit onderwerp; deze kritieken hebben dan meestal betrekking op wat ‘pijn‘ precies is. Het louter reageren op schadelijke prikkels wordt beschouwd als nociceptie, niet als pijn. Volgens deInternational Association for the Study of Pain is pijn ‘a conscious sensory and emotional experience associated with actual or potential tissue damage, or described in terms of such damage‘. Nociceptie daarentegen gebeurt volkomen onbewust. Maar kan dit ons geweten sussen als we miljarden vissen urenlang laten lijden aan de haak?
Op zich is het legitiem om hierover te filosoferen, maar we moeten ons ook realiseren dat het wetenschappelijk erg moeilijk is om hard te bewijzen dat baby’s al pijn kunnen ervaren in de baarmoeder. Er was ooit een tijd dat ongeboren en zeer jonge baby’s onverdoofd bepaalde medische handelingen moesten ondergaan. De pijnervaring van deze baby’s werd niet duidelijk aantoonbaar geacht. Laat staan van vissen, die veel verder afstaan van de volwassen mensen dan baby’s.
(DH, Sea First Foundation)
Bronvermelding
Van de Vis JW & E Lambooij 2004. Ontwikkelen van een welzijnsvriendelijke slachtmethode voor de Afrikaanse meerval (Clarias gariepinus). RIVO Rapport C035/04, Nederlands Instituut voor Visserijonderzoek (RIVO), Ijmuiden (Nederland): 1-44.
Rose JD 2002. The Neurobehavioral Nature of Fishes and the Question of Awareness and Pain. Reviews in Fisheries Science 10 (1): 1-38.
AHAW 2009. General approach to fish welfare and to the concept of scentience in fish. The EFSA Journal 954: 1-26.
Dunlop R & P Laming 2005. Mechanoreceptive and nociceptive responses in the central nervous system of goldfish (Carassius autatus)and trout (Oncorhynchus mykiss). Journal of Pain 6 (9): 561-568.
Portavella M, Vargas JP, Torres B & C Salas 2002. The effects of telencephalic pallial lesions on spatial, temporal, and emotional learning in goldfish. Brain Research Bulletin 57 (3-4): 397-399.
Sneddon LU, Braithaite VA & MJ Gentle 2003. Do fishes have nociceptors: evidence for the evolution of a vertebrate sensory system. Proceedings of the Royal Society: Biological Sciences 270 (1520): 1115-1121.
Braithwaite VA 2010. Do fish feel pain? Oxford University Press, New York: 1-194.
Ethisch Vegetarisch Alternatief (EVA) vzw
